Omsider var det duka for prøvesmaking av borkebrødet. Arbeidet tok lengre tid og var langt meir omfattande enn vi hadde førespegla oss, så det var med stor glede vi gjekk inn i siste fase av prosjektet! Vi var klare for etegildet!! Gjestar var invitert og menyen var klar.
Det vart litt for stussleg å servere berre nokre tørre borkebrød. Her måtte det tilbehør til. I løpet av 1700-talet var det uår og vanskelege tider fleire gongar. Då gjekk det hardast ut over husmannsmennene, eller plassmmennene som nokon kallar dei. Det var ikkje uvanleg at desse husstandane måtte ty til borkebrødet for å få endane til å møtest. Resten av menyen burde derfor vere av husmannskost meinte vi. Det vart sild og poteter.
Silda var utan bein, så det var ingen sak å få den ned!
Bestemor og bestefar er vel blant få som framleis saltar og røyker sild til eige bruk. Eg har høyrt lange klagesongar om sild til middag sju dagar i veka. Nei sild er det siste dei kunne tenkt seg! Tida der sild var hovudkosten er (kanskje heldigvis) forbi. I dag har silda blitt sjeldan og ikkje så reint eksklusivt. Og det smakar riktig godt spør du meg.
Gjestane fekk altså borkebrød med meierismør, sild og poteter og stikkelsbærsaft. Vi hadde noko speka geitekjøtt i bakhand om nokon ikkje fekk silda ned, men det vart aldri nødvendig.
Det er ikkje fritt for at eg fulgte ekstra godt med når gjestane satte tennene i borkebrødet vårt første gongen. Jo det var godt sa dei. Dei tør vel ikkje sei anna, når eg sit slik å følgjer med argusauge på kvart eit tygg. Eg var ikkje heilt overtydd om dei likte det så godt som dei sa, men då dei utan oppfordring forsynte seg både ein og to gongar var eg godt nøgd!
Ja korleis smakte egentlig barkebrødet?
Det var ein særeigen smak. Gjennom arbeidet med å lage borkemjøl, smakte vi på borken og smaken av alm var tydeleg. Men det var ingen usmak. Tyggemotstanden var også noko høgare enn vanleg flatbrød.
Det var ingen sak å ete seg mette på borkebrød og røykesild. Vi var alle samt einige om at vi hadde fått husmannskost i kongelege mengder!
Smaksopplevinga var absolutt best med litt meierismør på.
Då er vi endelig klare med barkebrøda! Sanninga er at barkebrøda har vore ferdige i snart ein månad, men livet vart hektisk og barkebrød på blogg vart nedprioritert. Men eg har fått levert ferdig ein artikkel til Årbok for Nordfjord. Så no kryssar eg fingrar og tær for at den blir med i år!
Framgangsmåten har vore prøving og feiling. Men det vart no barkebrød til slutt. Eg vil vise framgangsmåten gjennom bileta eg tok underveis. Det er i hovudsak tre ledd i arbeidsprosessen: Innsanking med tørking, kverning av borken og sjølve bakinga av barkebrødet.
Innsanking og tørking av almebork:
Bestefar og hagesaksa!
Alm var beste tresorten til å lage borkebrød av. Eg har allereie lagt ut eit innlegg som fortel at det ikkje var mangel på alm i bygda. Vi fekk lov til å ta bork i frå nokre almetre i Hope etter avtale med grunneigar. Han veit sjølv kven han er, og smaksprøver er på veg!
Vi tok ikkje bork frå sjølve treet. Eit almetre var ei forsikring mot svolt og måtte vernast. Vi tok renningane som stakk opp med rota på det staselige almetreet. Renningane som var 2-3 centimeter i diameter, var dei beste.
Då vi hadde tilstrekkelig med kvistar måtte vi flekke av borken. Denne arbeidsprosessen gjorde vi i mai månad. Då var treet full i sevje, så arbeidet gjekk greit.
Ved hjelp av ein kniv gjekk arbeidet lett.
Dei brukte ikkje heile borken. Ytterste delen (sjølve borken kan du sei). Den var bitter på smak og uønska i barkebrødet. Det var den lyse innerborken dei laga brød av.
Etter at borken var delt måtte den tørkast. Vi sette den ut i sola i luftige korger og ellers stod det inne i stova (viktig å ha noko å snuble i).
Etter at borken hadde tørka i vel to månadar, klipte vi den opp i små bitar. Omlag 1×1 cm. Det var vel kjedligaste delen av heile prosjektet. Heldigvis er bestemor ivrig på å halde menneska rundt seg i aktivitet, så arbeidet vart gjennomført!
Etter klippinga var det endelig klart for å svinge kverna. Vi var litt spent på korleis det skulle gå!
Å kverne almebork:
Det går fint å løyse svetten når ein slit over handkverna. Det gjekk ikkje så lett som vi hadde tenkt. Første gongen vi kverna borken gjennom, synte det knapt at vi hadde lagt vekta på kvernsteinane og virkelig tatt i. Her var det berre å kaste skjorta og ta til på jobben. Borken måtte sendast gjennom kverna vel fire gongar før vi sa oss nøgde.
Kverna har Norsk kvernsteinsenter i Hyllestad laga og den er utlånt av Nordfjord Folkemuseum.
Om ein kverna for raskt vart ikkje borken kverna. Ein måtte halde eit relativt sakte tempo for å få best resultat. Det var sjølvsagt det tyngste tempoet!
Fleire i slekta måtte ta del i grovarbeidet. Her er bestefar og Julie godt i gang.
Bestemor tok det som ei treningsøkt!
Noko finmalt og noko som treng ei runde til i kverna.
Det endelige resultatet.
Etter at vi hadde kverna borken vel fire gonger vart resultatet som de ser på biletet over. Ikkje heilt mjøl, men heller ikkje heilt bork! I etterkant kom vi fram til at borken med fordel kunne ha vore litt tørrare om det hadde vore mogleg. Kanskje ein kan tørke borken på varmluft i steikeomnen?
Då vi var ferdige med å kverne hadde vi omlag 600 gram med borkemjøl. Vi var klare for siste del i prosjektet. Steike borkebrød.
På bakstehella:
Før vi tar til på denna delen av prosjektet må det understrekast at ingen av oss som er med, har fortid som bakstekoner. Reint estetisk lyt ein derfor ta resultatet med ei klype salt.
Borkemjøl vart laga for å blande i det vanlege mjølet, så det varte lenger. Det var vanleg å blande to delar vanleg mjøl og ein del borkemjøl.
Klar til innsats!
Her er oppskrifta vi nytta:
300 gram borkemjøl av alm.
600 gram byggmjøl.
1 teskei salt.
7-8 dl vatn. (Byrja med 7 dl og måtte auke til 8)
Vi rørte saman og knødde deiga i vel ein halv time. Då fekk deiga stå ei stund før vi knødde ho litt til. Dette gjorde vi for å få deiga så seig som mogleg. Vi fekk ikkje deiga like seig som ein vanleg flatbrøddeig. Likevel var den god å kjevle ut. Vi laga små emne og leivane vart på mellom 25 og 30 cm i diameter.
Legg merke til at vi har funne fram det finaste skautet for anledninga!
Passe store leivar som gjekk greit å handtere.
Ferdig produkt!
Om du er nysgjerrig på smaksopplevinga av vårt eminente borkebrød, lyt du vente til neste innlegg. Vi har nemlig tenkt å invitere på gjestebod, der blant anna eigaren av almen skal få komme. Vi får håpe han vert nøgd med borken sin.
Om du er interessert i meir informasjon rundt barkebrødet og framgangsmåten, vil det komme i Årbok for Nordfjord 2014, som kjem i desember.
«På tunet stod det ein gong ein alm. Den strekte seg så stor og flott opp mot himmelen. På greinene vaks det tett i tett med blad. Rundt stammen vaks det opp tynne rette renningar. Det kom nye renningar kvart år, for ein brukte dei til fôr til sauene. Når ein kom med nava kvistar frå almen vart sauene heilt ville. Dei likte smaken. Det var ikkje berre sauene som likte smaken. Ungane klarte heller ikkje å halde seg unna. Dei reiv av bitar av den unge borken og putta den i munnen. Dei togg på den til den vart seig og skumma i munnen. Det var ein søt smak på almeborken. Ein god erstatning til søtsaker om ein ikkje hadde anna. Ofte vart ungane so ivrige på borken att dei vaksne vart sinte. Ein kunne ikkje risikere at almen tok skade. Almen var ein forsikring. Den stod der trufast på tunet, utan kostnadar med livreddande bork om ulykka skulle vere ute. Det var slik dei gamle tenkte.»
Etter fortal av Anna Holme
I følgje kjeldene er det bork etter alm som lager det beste borkemjølet. Første bod for prosjektet vårt var då å finne ut om det var alm i Hyen. Det viste seg å vere enklare enn ein trudde! Bestemor hugsar at det stod ei alm på tunet til oppitunarane på Rognkleiva. Etter kvart som vi høyrte oss for har det stått/står det alm i mange tun rundt om i Hyen. Blant anna kan vi nemne Mjellem, Røyrvik og Hope. Det er merkelig at når ein først byrje å sjå etter ting, så ser ein det overalt. I skogen eller langs vegen treff du på ein alm rett som det er. I Hyestranda mellom Holme og Osmundnes er det til og med ein plass som heite Alme.
Det vart med andre ord ingen problem å skaffe råvarene!
Det store tuntreet er ei Alm. Den vart planta i 1897. Fotograf: Olav Kvaale 1934. Bilete er tatt i frå Soga om Gloppen og Breim, band III, s. 242.
Takk til alle som kunne fortelje meg om alm i Hyen!
Fjordhistorikaren 